Çek, ticaret hayatında sıklıkla kullanılan bir ödeme aracıdır. Tarafların birbirine duyduğu güven neticesinde kabul edilen çek, genellikle ileri tarihli olarak yazılmakta ve ticari ilişkinin diğer tarafına verilmektedir. Bu noktada kötü niyetli kişiler ödeme gününe kadar zaman kazanarak çek karşılığı aldıkları mal ve hizmetten faydalanmakta, fakat ödeme günü geldiğinde banka, hesapta para bulunmadığı için çek hamiline ödeme yapamamaktadır. Böylece bankaca karşılıksızdır işlemi uygulanmakta ve ticaret hayatında çekin yazılması olarak bilinen durum çıkmaktadır. Bu makalede karşılıksız çek nedir, karşılıksız çekin hukuki dayanağı, karşılıksız çek icra takibi, karşılıksız çek cezası, karşılıksız çek ciro edenin sorumluluğu ve karşılıksız çek mağdurları için yol haritası konuları incelenecek ve sıkça sorulan sorulara yanıt verilecektir.
Karşılıksız Çek Nedir?
Karşılıksız çek, çekin bankaya ibraz edildiği tarihte çekin üzerindeki tutarın ödenmesi için banka hesabında yeterli bakiyenin bulunmaması durumudur. Bu, çekin hukuki geçerliliğini etkileyen ve çek hamilinin ödeme almasını engelleyen bir durumdur.
Karşılıksız çek ekonomik hayatta yarattığı olumsuz etkilerden dolayı, kanun koyucu tarafından sıkı düzenlemelere tabi tutulmuştur. Bu noktada hem çek takibi özel usule tabi kılınmış ve çek bedeli dışında da alacak kalemleri belirlenmiş hem de karşılıksız çek düzenleyenler için ağır yaptırımlar belirlenerek karşılıksız çek mağdurları için önemli adımlar atılmıştır.
Karşılıksız çekin hukuki dayanağı
Çeke ilişkin düzenlemeler 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu(TTK) ve 5941 sayılı Çek Kanunu'nda yer almaktadır. TTK'nın 796. Maddesine göre bir çek, düzenlendiği yerde ödenecekse on gün, düzenlendiği yerden başka bir yerde ödenecekse bir ay, ayrı kıtalarda ise üç ay içinde muhataba ibraz edilmelidir. Fakat, bir Avrupa ülkesinde düzenlenip de Akdenize sahili bulunan bir ülkede ödenecek olan veya Akdenize sahili olan bir ülkede düzenlenip bir Avrupa ülkesinde ödenmesi gereken çekler aynı kıtada düzenlenmiş sayılır. Süresinde ibraz edilmesine rağmen ödenmeyen çeklere karşılıksızdır işlemi uygulanır ve çek hamili böylece yasal yollara başvurabilir.
Karşılıksız çek icra takibi
Çek bir kambiyo senedidir ve kambiyo senetlerine özgü takip yoluna konu edilebilir. Bunun için çekin süresinde ibraz edilmiş olması ve karşılıksızdır işlemi yapılması gerekir. Bankaya ibraz edilmeyen çek, kambiyo senetlerine özgü çek icra takibine konu edilemez. Çünkü çekin bankada karşılığının olup olmadığı ibraz edilmedikçe henüz bilinmemektedir. Bu sebeple yapılması gereken çekin süresinde bankaya ibraz edilmesi ve karşılıksızdır şerhinin alınması olacaktır. Aksi takdirde çek kambiyo senedi vasfını yitireceğinden kambiyo senetlerine özgü hak ve avantajlardan faydalandırılamayacaktır.
Alacaklı, karşılıksız çek icra takibi ile çekin karşılıksız kalan bedelini, karşılıksız kalan tutarın %10'u miktarında çek tazminatını, çek bedelinin binde üçüyle sınırlı çek komisyonunu ve çekin ibraz tarihinden itibaren işlemeye başlamış faizini de talep edilebilir.
Karşılıksız çek icra takibi zamanaşımı, çekin ibraz süresinin bitiminden itibaren 3 yıldır. Dolayısıyla 3 yıl içerisinde kambiyo senetlerine özgü takip yoluna başvurulmazsa, çek vasfına bağlı alacaklar çek icra takibi ile talep edilemez. Bunun için takip talebiyle birlikte icra dairesine başvurulmalı ve çek asılları teslim edilmelidir. Karşılıksız çek icra takibinde İcra İflas Kanunu hükümleri uygulanacaktır. Buna göre çek aslını ve takip talebini alan icra memuru, borçluya borcu 10 gün içinde ödemesi emrini içerir bir ödeme emri gönderecek ve itiraz için beş günlük süre verecektir.
İlginizi çekebilir: Türkiye'de Alacak Tahsili, Alacak Davası ve İcra Takibi
Karşılıksız çek icra takibine itiraz
Borçlu, beş günlük süre içerisinde çekin kambiyo senedi vasfını taşımadığını, çekteki imzanın kendisine ait olmadığını, borçlu olmadığını, borcun ödendiğini veya ertelendiğini ileri sürerek itirazda bulunabilir.
İmza İtirazı
İmzaya itiraz durumunda icra mahkemesi duruşmadan önce yapacağı incelemede, borçlunun itiraz dilekçesi kapsamından veya eklediği belgelerden edindiği kanaata göre itirazı ciddi görmesi halinde alacaklıya tebliğe gerek görmeden itirazla ilgili kararına kadar icra takibinin geçici olarak durdurulmasına evrak üzerinde karar verebilir. İcra mahkemesi, yapacağı inceleme sonunda, inkâr edilen imzanın borçluya ait olmadığına kanaat getirirse itirazın kabulüne karar verir. İtirazın kabulü kararı ile takip durur.
İnkâr edilen imzanın borçluya ait olduğu anlaşılırsa ve itiraz ile birlikte takip durdurulmuşsa borçlu sözü edilen senede dayanan takip konusu alacağın yüzde yirmisinden aşağı olmamak üzere inkâr tazminatına ve takip konusu alacağın yüzde onu oranında para cezasına mahkûm edilir ve itiraz reddedilir. Borçlu menfi tespit veya istirdat davası açarsa hükmolunan tazminatın ve para cezasının tahsili dava sonuna kadar ertelenir ve davanın borçlu lehine sonuçlanması hâlinde daha önce hükmedilmiş olan tazminat ve para cezası kalkar. Fakat borçlunun imzaya haksız yere itiraz etmesi ve imzanın kendisine ait olduğunun tespiti durumunda borçlu takip konusu alacağın yüzde onu oranında para cezasına mahkûm edilecektir.
Borcun olmadığı veya vadesinin gelmediği itirazı
İcra mahkemesi, itiraz sebeplerinin değerlendirilmesi için tarafları en geç otuz gün içinde duruşmaya çağırır. Duruşma sonucunda borcun olmadığının ya da ödenmiş veya ertelenmiş olduğunun resmî veya imzası ikrar edilmiş bir belge ile ispatı hâlinde itirazı kabul eder. Alacaklı çağrıldığı hâlde duruşmaya gelmediği takdirde icra hâkimi alacağın itiraz edilen kısmı için icranın durdurulmasına karar verir. Bunun üzerine alacaklı en geç altı ay içinde icra mahkemesi önünde duruşma talep ederek makbuz altındaki imzanın kendisine ait olmadığını ispat etmek suretiyle, takibin devamına karar alabilir. İcra mahkemesi, imzanın alacaklıya ait olmadığına karar verirse borçluyu, sözü edilen belgenin değer veya miktarının yüzde onu oranında para cezasına mahkûm eder.
İcra hâkimi, borçlunun zamanaşımı itirazını alacaklının ibraz ettiği kambiyo senedi üzerindeki tarihe göre dikkate değer görür ve alacaklı zamanaşımının kesildiğini veya tatil edildiğini resmi veya imzası ikrar edilmiş bir belge ile ispat edemezse itirazın kabulüne aksi halde reddine karar verir.
Çekin niteliğine yönelik itiraz
Borçlu, çek takibine konu çekin kambiyo vasfına sahip olmadığını ileri sürebilir. İcra mahkemesi kendisine intikal eden işlerde takibe konu kambiyo senedinin bu vasfı haiz olmadığı veya alacaklının kambiyo hukuku bağlamında takip hakkına sahip bulunmadığı hususlarını re'sen nazara alır ve yapılan takibi iptal edebilir. Fakat her ne suretle olursa olsun, imza inkârı itirazı geri alınmış veya borç kısmen veya tamamen kabul edilmiş ise bu hüküm uygulanmaz.
İtirazın kabulü kararı ile çek takibi durur. Fakat buna rağmen alacaklı genel hükümlere göre hukuk mahkemelerinde dava açabilir. Alacaklının genel görevli mahkemede dava açması durumunda itirazın kabulü sebebiyle aleyhine hükmedilen inkâr tazminatı ve para cezasının tahsili dava sonuna kadar ertelenir ve davayı kazanırsa bu tazminat ve ceza kalkar.
İcra mahkemesi, itirazın kabulüne karar verilmesi hâlinde, senedi takibe koymada kötü niyeti veya ağır kusuru bulunduğu takdirde alacaklıyı senede dayanan takip konusu alacağın yüzde yirmisinden aşağı olmamak üzere tazminata ve alacağın yüzde onu oranında para cezasına mahkûm eder. Alacaklı genel mahkemede dava açarsa para cezasının tahsili dava sonuna kadar ertelenir ve bu davayı kazanırsa hakkında verilmiş olan para cezası kalkar.
Karşılıksız çek cezası
Çekin karşılıksız çıkması ceza hukuku bakımından da sorumluluk doğurur. Dolayısıyla karşılıksız çek keşide eden kişi, çek takibi ile karşı karşıya kalmasının yanı sıra hapis veya adli para cezası ile de karşı karşıya kalacaktır. Karşılıksız çek cezası, 5941 sayılı Çek Kanunu'nda düzenlenmiştir. Yasaya göre üzerinde yazılı bulunan düzenleme tarihine göre kanuni ibraz süresi içinde ibrazında, çekle ilgili olarak "karşılıksızdır" işlemi yapılmasına sebebiyet veren kişi hakkında, hamilin şikâyeti üzerine, her bir çekle ilgili olarak, binbeşyüz güne kadar adli para cezasına hükmolunur. Görüldüğü üzere, karşılıksız çek keşide eden kişi, hamilin süresinde şikayeti üzerine karşılıksız çek cezasına çarptırılacaktır. Bunun için sürelere dikkat edilmeli ve mutlaka hukuki destek alınmalıdır. Borçlu aleyhine hükmedilecek adli para cezası; çek bedelinin karşılıksız kalan miktarından az olamaz. Önemle belirtmek gerekir ki verilen adli para cezalarının ödenmemesi durumunda, bu ceza doğrudan hapis cezasına çevrilir ve karşılıksız çek keşide eden hapsedilme tehdidiyle karşı karşıya kalır. Bu durumda, her 500 TL'lik adli para cezası bir gün hapis cezasına denk gelir. Ancak, hapis cezası, çek bedelinin ödenmesi durumunda kaldırılır ve kişi serbest bırakılır. Bu uygulama, borçlunun borcunu ödeme yolunu seçmesi için bir teşvik olarak tasarlanmıştır ve böylece borcun ödenmesi halinde, cezanın düşmesi sağlanır.
Çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı
Mahkeme, karşılıksız çek düzenleyen kişiye çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı da koyar. Bu yasak, kişinin belirli bir süre boyunca yeniden çek düzenlemesini ve çek hesabı açmasını engeller. Karşılıksız çek cezası uygulamasının temel amacı, çekin bir ödeme aracı olarak güvenilirliğini sağlamak ve ticari hayatta güveni korumaktır. Hakkında çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı kararı verilmiş olan kişi, elindeki bütün çek yapraklarını ait olduğu bankalara iade etmekle yükümlüdür. Bu kişi adına yeni bir çek hesabı açılamaz.
Çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı, çek hesabı sahibi gerçek veya tüzel kişi, bu tüzel kişi adına çek keşide edenler ve karşılıksız çekin bir sermaye şirketi adına düzenlenmesi durumunda ayrıca yönetim organı ile ticaret siciline tescil edilen şirket yetkilileri hakkında uygulanır. Hakkında çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı kararı verilenler, yasaklı oldukları süre boyunca sermaye şirketlerinin yönetim organlarında görev alamazlar. Ancak, hakkında yasaklama kararı verilenlerin mevcut yöneticilikleri görev sürelerinin sonuna kadar devam eder.
Yargılama Usulü
Karşılıksız çek keşide etme suçu dolayısıyla açılan davalar icra mahkemesinde görülür ve İcra ve İflas Kanunu'nda düzenlenen yargılama usulüne ilişkin hükümler uygulanır. Bu davalar çekin tahsil için bankaya ibraz edildiği veya çek hesabının açıldığı banka şubesinin bulunduğu yer ya da hesap sahibinin yahut şikâyetçinin yerleşim yeri mahkemesinde görülür.
Karşılıksız kalan bir çekle ilgili olarak yapılan yargılama neticesinde mahkeme tarafından beraat, ceza verilmesine yer olmadığı, davanın düşmesi veya davanın reddine karar verilmesi hâlinde, aynı kararda, çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağının kaldırılmasına karar verilir.
İleri tarihli çekler bakımından karşılıksız çek cezası ancak kanuni ibraz süresi içinde ibrazında çekin karşılığının bulunmaması halinde geçerlidir. Yani vadeli çek olarak bilinen ileri ödeme tarihli çeklerde vadesinden önce bankaya ibraz edilen çekin karşılığı bulunmuyorsa karşılıksız çek cezası söz konusu olmayacaktır.
Karşılıksız çek şikayet süresi
Karşılıksız çek şikayet süresi, karşılıksız çek mağdurlarının hukuki yollara başvurabileceği süreyi ifade eder. Çek Kanunu'na göre, karşılıksız çekten dolayı şikayette bulunma süresi, çekin bankaya ibraz edildiği tarihten itibaren 6 aydır. Bu süre, çek hamili için önemli bir zaman dilimidir ve bu süre içinde hukuki adımların atılması gerekmektedir.
Şikayet süresi içinde yapılmayan başvurular, karşılıksız çek cezası yüklenmesi bakımından hak kaybına neden olur ve bu nedenle karşılıksız çek mağdurlarının alacaklarını tahsil etmesi zora girebilir. Dolayısıyla, çek hamilinin bu süreyi takip etmesi ve gerekli adımları zamanında atması önemlidir.
Karşılıksız çek ciro edenin sorumluluğu
Açıkça "emre yazılı" kaydıyla veya bu kayıt olmadan belirli bir kişi lehine ödenmesi şart kılınan bir çek, ciro ve zilyetliğin geçirilmesiyle devredilebilir. Sadece bir kişi lehine ödenmesi şart kılınan bir çek, ancak alacağın temlikiyle devredilebilir. Bu devir, alacağın temlikinin hukuki sonuçlarını doğurur. Karşılıksız çek ciro edenin sorumluluğu, çekin devredilmesi işlemiyle ortaya çıkar. Bir çek, üzerinde yapılan ciro işlemi ile başka bir kişiye devredilir ve ciro edilen bu kişi çekin hamiline dönüşür. Çek hamilinin bankaya ibraz ettiği çek karşılıksız çıkarsa hem çeki düzenleyen keşideci hem de çekin önceki ciro edenleri bu durumdan sorumlu olabilir. Fakat cirantanın cezai sorumluluğu yoktur. Çünkü karşılıksız çek keşide etme suçu yalnızca çeki düzenleyen kişi tarafından işlenebilir.
Türk Ticaret Kanunu'nun 808. Maddesine göre zamanında ibraz edilmiş olan çekin ödenmemiş olduğu sabit bulunduğu takdirde hamil; cirantalar, düzenleyen ve diğer çek borçlularına karşı başvurma haklarını kullanabilir. Protesto en geç ibraz süresinin bitiminde veya çek son gün ibraz edilmişse o günü izleyen ilk iş gününde yapılmalıdır. Hamilin, cirantalarla düzenleyene ve diğer çek borçlularına karşı sahip olduğu başvurma hakları, ibraz süresinin bitiminden itibaren üç yıl geçmekle zamanaşımına uğrar. Dolayısıyla bu sürelere dikkat edilmeli ve usul işlemleri düzgün bir biçimde yapılmalıdır.
Çekin ciro edilmesi, çeki devralan kişi için belirli bir güvence sağlar, çünkü ciranta çekin muteber olduğu algısını yaratarak çeki başkasına devretmiş ve çek karşılığında bir menfaat elde etmiştir. Bu sebeple çek bedelinin ödenmemesi durumunda, çek hamili ciro eden kişi veya kişilerden de ödeme talep edebilmektedir.
Karşılıksız Çek Mağdurları İçin Yol Haritası
Karşılıksız çek mağdurları, çekin karşılıksız çıkması nedeniyle ödeme alamayan kişiler veya kurumlar olarak tanımlanır. Bu mağdurların haklarını koruyabilmeleri için aşağıdaki adımları atmaları önerilir:
- Çekin Bankaya İbrazı: Karşılıksız olacağı bir şekilde bilinse dahi çek ibraz süresi içerisinde bankaya ibraz edilmelidir. Bu, çekin karşılıksız olduğunu tespit etmek ve çek yaprak bedelini tahsil edebilmek için gereklidir.
- Protesto Çekilmesi: Karşılıksız çek durumunda, bankadan çekin karşılıksız olduğunu belirten bir yazı alınmalı veya cirantalara noter aracılığıyla protesto çekilmelidir.
- Hukuki Danışmanlık: Karşılıksız çek mağdurları, sürecin başından itibaren bir avukattan hukuki danışmanlık almalı ve izlenmesi gereken hukuki yollar tartışılmalıdır. Hakkınızı almak ve hukuki süreçleri başlatmak için bizimle buradan iletişime geçebilirsiniz.
- Adli Başvurular: Karşılıksız çek mağdurları, karşılıksız çek nedeniyle uğradıkları zararı giderebilmek için ivedi bir şekilde hukuki ve cezai başvuruları yapmalıdır.
- İcra Takibi Başlatılması: Çek bedelinin tahsili için icra takibi başlatılabilir. Bu süreç, mağdurun çek bedelini ve diğer alacakları faizi ve masraflarıyla birlikte tahsil etmesine yardımcı olabilir.
Sıkça Sorulan Sorular
SONUÇ
Karşılıksız çek, ticari hayatta güvenin sarsılmasına ve ekonomik düzenin bozulmasına neden olabilen önemli bir sorundur. Çekin karşılıksız çıkması, hem çek düzenleyicisi hem de çek ciro eden kişi için ciddi sorumluluklar doğurur. Bu doğrultuda, karşılıksız çek cezası, ticari güvenliği sağlamak ve ekonomik düzeni korumak amacıyla uygulanan bir yaptırımdır. Ayrıca, karşılıksız çek mağdurları için belirlenen karşılıksız çek şikayet süresi, mağduriyetlerin zamanında ve etkin bir şekilde giderilmesi açısından kritik bir rol oynar.
Çekin karşılıksız çıkması, çek icra takibi ve karşılıksız çek cezası gibi süreye bağlı işlemlerin usulüne uygun yapılmasını gerektirdiğinden bu süreçte doğru adımları atmak, şirket avukatları ile çalışmak ve hukuki destek almak çok önemlidir. Aksi hâlde hak kayıpları olacağından ve alacaklara kavuşmak gecikeceğinden çek hamilinin işleri aksayacak ve hakkı olan ödemeyi alamayacaktır. Ticaretin aksamadan yürütülmesi, işe ve yatırımlara odaklanarak işin büyütülmesi, markalaşmanın sağlanması, hakkın teslimi ve başka karşılıksız çek mağdurlarının oluşmasını önlemek için süresinde harekete geçilmeli ve stratejik adımlarla çek takibi yapılmalıdır.
The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.