Blokzincir Karşısında Devletlerin Hazırlıkları: Merkez Bankası Dijital Para Birimleri

Kripto para birimlerinin son yıllarda ani bir şekilde gelişmesi ve toplum tarafından benimsenmesi devletleri bu konuda araştırmaya itmiştir. Devletler için kripto paralardaki en büyük sorun değişken fiyatlara sahip ve takip edilemez olmasıydı. Yapılan transferlerin takip edilememesi, kara para aklama, vergi kaçakçılığı, terörizmin finansmanı gibi birçok soruna yol açmaktaydı. Stablecoinler ise oldukça istikrarlıydı; bu da devletlerin, merkez bankalarının kendi dijital paralarını çıkarmak üzere çalışmalar başlatmalarına vesile oldu.

Stablecoinler ile ilgili makalemize buradan ulaşabilirsiniz.

Dijital Para Nedir?

Dijital paralar, yalnızca elektronik bir biçimde var olabilen ödeme araçlarıdır. Günümüzde sıkça kullandığımız kâğıt para ve madeni para gibi fiziksel biçim alamazlar. Çevrimiçi sistemler kullanılarak transfer işlemleri yapılır.

Finans ve teknolojinin bir araya gelmesi ile, finans sisteminin en büyük aktörü olan paranın fiziki halini terk ederek elektronik ortama taşınması sonucu ortaya çıkan dijital paraların, kripto para ile ortak özelliği her ikisinin de elektronik ortamda kullanılabilir olmasıdır. Elektronik para ve kripto para arasındaki önemli ayrımlardan biri ise, dijital paraların arkasında bir devlet garantisinin bulunmasıdır. Kripto paralar böyle bir garantiye sahip değildir.

Dijital paralar, gerçek hayatta sıkça kullandığımız kâğıt ve madeni paraların tutarı ile birebir aynıdır. Kripto paralar ise para ile ölçülebilen bir değere sahip olmasına rağmen gerçek hayatta kullanmış olduğumuz kâğıt para ve madeni paralara eşdeğer değildir.

İngilizcesi Central Bank Digital Currency ("CBDC") olan Merkez Bankası Dijital Para Birimi kavramı, birçok devletin üzerinde farklı denemeler gerçekleştirdiği yeni bir para birimi çalışmasıdır. Dijital para birimleri üzerinde çalışan ülkeler izledikleri yol bakımından farklılık gösterseler de temelde aynı modeli takip etmektedirler. Buna göre bir ülkenin merkez bankası, devletin desteğine sahip olan CBDC çıkarmayı amaçlar. Devletlerin amacı çıkardıkları dijital para birimleri ile çalışanlara ödemelerini gerçekleştirmek ve mal ve hizmet satın almak üzere bu para birimlerini yasal ödeme aracı olarak kullanmaktır.

Dijital para birimlerinin en büyük faydaları arasında transferlerin çok ucuz ve hızlı gerçekleşebilmesi gelir. Örneğin devletler bankalar üzerinden transfer gerçekleştireceği zaman birden fazla bankadan işlemlerin geçmesi oldukça maliyetli ve yavaş olarak gerçekleşir. Oysa dijital para birimleri ile bu işlemler neredeyse anında tek bir dijital defterde gerçekleşebilir.

CBDC Çeşitleri

Geliştirilen iki tür CBDC vardır: perakende merkez bankası dijital para birimleri ve toptan merkez bankası dijital para birimleridir. Bu iki para birimini birbirinden farklı kılan ise çalışma özellikleridir

Perakende dijital para birimleri genel olarak halka verilir. Bu model kapsamında tüketici, elektronik cüzdanında dijital paraya sahip olabilir ve bunu ödemeleri için kullanabilir. Geliştirilen bu tür dijital para birimleri, halka açık ve herkesin kullanabileceği dijital bankacılık seçeneği olarak hizmet edecektir. Başta ABD olmak üzere pek çok ülke perakende dijital para modelini izlemeyi seçmiştir. Dijital para birimini ilk olarak piyasaya süren ülke olan Bahamalar da perakende modelini benimsemiştir.

Toptan dijital para birimleri, finansal kurumlar tarafından kullanılması amacıyla geliştirilmektedir. Bankalar ve diğer finans kuruluşları, fonları transfer etmek ve işlemleri daha hızlı bir şekilde sonuçlandırabilmek için bir merkez bankasının dijital para birimini kullanabilecektir. Dijital para birimlerinin bu şekilde kullanılması yurt içinde verimliliği artırabileceği gibi sınır ötesi ödemelerde de oldukça faydalı olacağı düşünülmektedir. Toptan dijital para birimlerinin işlemleri kaydetmek için kullanılan dijital defterin, bankalar üzerinden yapılan sahteciliğin önlenmesine yardımcı olacağı düşünülmektedir. Singapur, Malezya ve Suudi Arabistan dahil olmak üzere birkaç ülke toptan dijital para birimlerine odaklanmıştır.

CBDC'lerin Artıları ve Eksileri

Merkez bankalarınca kendi dijital para birimlerini geliştiren ülkelerin sahip olduğu avantajların başında, dijital paraların çok daha hızlı ve güvenli işlemlere olanak tanıması gelmektedir. Bu dijital paralar sayesinde, ülkelerin merkez bankası istikrarlı olduğu sürece tüketicilerin de fonları güvende olacaktır. Ayrıca tüm işlemler bir deftere kaydedildiğinden, paranın takibi oldukça kolaylaşacak, bu da yetkililerin dolandırıcılığı ve diğer yasa dışı faaliyetleri tespit etmesine yardımcı olacaktır.

CBDC'lerin potansiyel dezavantajları da vardır. Örneğin bir ülkenin merkez bankası geliştirdiği dijital para üzerinde tam kontrole sahip olacaktır. Bu da devletlerin istediği zaman izin verdiği işlem türlerine kısıtlamalar koyabileceği anlamına gelmektedir. Merkez bankası kullanıcılar hakkında çeşitli verileri işleme hakkına sahip olacaktır. Tek bir kurumun çok fazla kullanıcı verisine sahip olması gizlilik sorunlarına sebebiyet verebilecektir.

MASAK Mevzuatı Açısından Değerlendirme

Dijital paralar da diğer sanal varlıklar gibi MASAK mevzuatının getirdiği çeşitli yükümlülüklere tabidirler. Ancak dijital paralar halen daha birçok devlet tarafından geliştirme aşamasındadır. Bu nedenle de günümüzde dolaşımda bulunan çok fazla dijital para olmadığından, MASAK tarafından yapılan düzenlemeler uygulama alanı bulamamıştır.

5549 sayılı Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında Kanun ve 5337 sayılı Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesine Dair Tedbirler Hakkında Yönetmelik dijital paralar için oldukça önemlidir. İlgili mevzuatlarda dijital paralar için dikkat edilmesi gereken kullanıcıların kimlik tespitinin yapılması, müşteri durumunu ve gerçekleştirmiş olduğu işlemlerin izlenmesi, sistem çökmesi ve sistemin ele geçirilmesi gibi teknolojik risklere karşı gerekli tedbirlerin alınması gibi oldukça önemli konular yer almaktadır.

SPK Açısından Değerlendirme

Sermaye Piyasası Kurulu ("SPK") kripto paraların, tokenların ve benzeri dijital varlıkların satışının SPK'nın düzenleme alanında olmadığını söylemiştir. Ancak SPK, bu varlıklarla şirketlerin finanse edilebildiğini ve gerçek hayattaki bir varlığı temsil edebildiğini kabul etmiştir. Her ne kadar SPK mevzuatının kapsamı altına girmese bile, dijital varlıklar ile gerçekleştirilecek olan halka arz ve kitle fonlanması faaliyetlerine benzeyen uygulamaların izinsiz bir şekilde gerçekleştirilmesi halinde SPK gerekli her türlü idari ve cezai tedbiri uygulayacağını belirtmiştir. Dijital varlıklar düzenleyiciler tarafından sürekli denetime ihtiyaç duyarlar. Bunun nedeni ise kripto varlıkların amaçlarını çok hızlı bir şekilde değiştirebilecek olmasından gelir. Örneğin yalnızca transfer işlemlerini iyileştirmek amacı ile çıkmış olan bir dijital varlık daha sonrasında kullanım amacı değiştirilerek, üzerinde uygulamalar geliştirilebilen bir kripto varlık haline gelebilir. Bu da düzenleyici kuruluşların hedefinde olmayan dijital varlıkların, çeşitli değişimlerle düzenlemelere tabi hale gelebileceğini göstermektedir.

Dijital Para Birimi Geliştiren Çeşitli Ülkeler

Blokzincir teknolojisinin sağlamış olduğu özgürlüğü gören ülkeler gelecek trendlerini takip edebilmek adına finans yapılarını hızla dijitalleştirme çalışmalarına başlamışlardır. Devletler tarafından geliştirilen bu dijital paralar ülkelerin resmi para birimlerinin dijital versiyonu mahiyetindedir.¹ Dijitalleşen finansları ile ülkeler, diğer ekonomilere bağımlılıklarını minimuma indirmeyi amaçlarlar

Çin uzun zamandan beri Dijital Yuan olarak da bilinen "e-CNY" adlı² dijital para biriminin üzerinde çalışmaktaydı. Çin'in merkez bankası olan Çin Halk Bankası (PBOC) tarafından geliştirilen dijital para, perakende alımlar ve küçük ölçekli işlemlerin gerçekleştirilmesi amacı taşımaktadır. Stablecoinlerden esinlenilen e-CNY bir kripto varlık değildir ve blokzincir üzerinde çalışmaz. e-CNY, Çin'in 23 şehrinde kullanılmaya başlanmıştır.³

Rusya da uluslararası ödemeler için kullanabileceği bir dijital ruble üzerinde çalışmaktadır. Prototipin hazırlandığını ve bankalar ile testler yapıldığını söyleyen Rusya 2023 yılında dijital rubleyi kullanıma sunmayı düşünüyor.⁴

Ülkelerin aralarında yaşadıkları çeşitli sorunlar sonucu birbirleri üzerinde uyguladıkları yaptırımlar, dijitalleşen varlık sınıfı ile oldukça zorlaşacak gibi görünüyor. Bu nedenle de ülkelerin halihazırda uygulamış oldukları caydırıcı finansal yaptırımların gücünün azalması, ilerleyen dönemlerde ülkeler arasında yeni kripto yaptırımların çıkacağını gösteriyor.

Yaptırımlara tabi olan ülkeler, geliştirmiş oldukları dijital varlıkların diğer ülkelere olan bağımlılıklarını azaltacağını düşünüyorlar. Her ne kadar kendisine ait bir dijital para birimi geliştirmese de Küba uzun yıllardan beri maruz kaldığı ABD ambargosu nedeniyle kripto varlıkları bu yaptırımlardan arınmak için kullanıyordu. Dört yıl önce mobil internetin Küba'da kullanılmaya başlanması, kripto para birimi ile gerçekleştirilecek olan işlemlerinin yolunu açarak ABD yaptırımlarının yarattığı engellerin üstesinden gelmeye yardımcı olmuştur. Bu nedenle adada kripto varlıkları birer değişim aracı olarak kullananların sayısı yıllar içinde artmıştır. Artan kullanıcılar, yapılan para transferlerinin takibini zorlaştırarak kara para aklama olaylarının artmasına sebep olmuştur. Küba Merkez Bankası bu durum üzerine kripto para birimleri kullanmak isteyen kişilerin, bir yıl süreyle geçerli olacak şekilde lisans almalarını şart koşmuştur.⁵

Dijital Para Gelişmelerinde Türkiye Nerede

2019-2023 On Birinci Kalkınma Planı'nda⁶, blokzincir teknolojisi kullanılarak bir merkez bankası parası geliştirilmesi hedeflenmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası ("TCMB") tarafından geliştirilecek olan dijital para biriminin basit bir dijital para yani kaydi sistem mi olacağı yoksa blokzincir üzerinde bir kripto para mı olacağı kesinlik kazanmamıştır.⁷

TCMB tarafından geliştirilme aşamasında olan dijital paraların kripto para veya dijital para olduğu fark etmeksizin bu varlık çeşitlerinin; işletilme şekli, alt yapısının sağlanması ve saklanması gibi konularda 1211 sayılı TCMB Kanunu ve 649 sayılı Kanun'da kapsamlı düzenlemelere ihtiyaç duyulacağı belirtilmiştir. ⁸

Son olarak TCMB, yapmış olduğu basın duyurusunda, Dijital Türk Lirası Projesi üzerindeki ilk faz çalışmalarında, ödeme işlemlerinin başarılı olduğunu belirtmiştir. 2023 yılında seçili bankalar ve finansal teknoloji firmalarının katılımlarıyla farklı pilot testlerin de gerçekleştirilerek ileri fazlara geçileceği ve ayrıca dağıtık defter teknolojilerinin ödeme sistemlerinde kullanılması için testlere devam edileceği ifade edilmiştir.⁹

Sonuç

Dijitalleşme yolunda hızla ilerleyen finans sektöründe büyük bir yere sahip olan kripto varlıklar birçok avantaja sahip olmanın yanı sıra değişken fiyatlar, vergilendirme zorlukları, fiyat dalgalanmaları, kara para aklama, terörizmin finanse edilmesi ve yüksek enerji maliyetleri gibi çeşitli sorunların doğması da söz konusu olabilmektedir. Blokzincir geliştiricileri bu sorunlara çözüm bulmak amacı ile teknolojinin daha güvenilir olması adına çalışmalarını sürdürmektedir. Son zamanlarda bu yeni teknolojiye uyum sağlamak için olağanüstü bir çaba gösteren devletler, bunu teknolojinin geleceğimizde büyük bir etki alanına sahip olduğunu bilerek ve özellikle inovasyonu destekler şekilde düzenleme yoluna gitmektedir.

Blokzincir teknolojisi merkeziyetsizliği beraberinde getirmektedir. Merkezi otoriteler her ne kadar başlarda bu teknolojiyi bir tehdit olarak algılasalar da gelecek trendlerinin blokzincir üzerinden kurgulanmaya başlanması ile kendilerini bu alanda geliştirmeye başlamışlar ve araştırmalarını artırmışlardır. Bunun sonucunda birçok ülke kendi dijital paralarını geliştirmeye başlamıştır. Gelecek hazırlıklarında ülkelerin dijital varlıklar üzerinden ihtilaflar yaşayacağı öngörülmektedir. Günümüzde dahi bunun sinyalini ABD, Çin, Rusya ve batılı ülkeler arasında görebilmekteyiz.

Ülkelerin bu alanı nasıl düzenleyeceği merakla beklenmektedir. Tekil bir şekilde düzenlemeler getirilmesi kripto paralar gibi evrensel kullanım alanına sahip varlıklarda istenilen faydayı getirmeyebilir. İstenilen faydanın sağlanması için ülkelerin ortak bir şekilde çalışmalar yürüterek bu alanı düzenlemeleri gerekecektir.

Kaynakça

Av. Dr. Dr. Önder Perçin, Rıfat Dere gözü, Av. Hüseyin İlik, Ahmet Türkay Varlı, Dr. Öğr. Üyesi Erkan Eren, Pınar Erçetin , Av. Dr. Davut Gürses , Av. Ayça Aktolga Öztürk, "Sorularla Fintek", Baskı ( Onikilevha Yayınları, 2021)

Ural Aküzüm, Cemre Ç. Kadıoğlu Kumtepe, Zeynep Ekinci, "Fintek ve Hukuk", (Osman Gazi Güçlütürk, Stabil Kripto Varlıkların Elektronik Para Kavramıyla İlişkisi"), Hukuk Akademisi, 2021

Footnotes

1. Blockchain ve Kripto Para Hukuku, Bilgili, Cengil, Dora Yayınları 2.baskı S.29

2. https://www.china-briefing.com/news/china-launches-digital-yuan-app-what-you-need-to-know/

3. https://www.china-briefing.com/news/china-launches-digital-yuan-app-what-you-need-to-know/

4. https://www.theblock.co/linked/142955/russias-central-bank-to-run-real-world-pilot-of-digital-ruble-in-2023-report

5. https://tvpworld.com/59868359/cuba-approves-cryptocurrency-services-requires-central-bank-licence

6. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/On_Birinci_Kalkinma_Plani-2019-2023.pdf

7. Hukuki Yönleriyle Kripto Varlıklar ve Kripto Varlıkların İlk Arzı, Dr. Öğr. Üyesi Mete Tevetoğlu, Aristo Yayınları, 2.baskı, s.257

8. Tevetoğlu, S.258

9. https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Duyurular/Basin/2022/DUY2022-55#:~:text=Dijital%20T%C3%BCrk%20Liras%C4%B1'n%C4%B1n%20hukuki,dair%20%C3%A7al%C4%B1%C5%9Fmalara%20da

The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.